اصل مانور
((مانور عبارت است از حركت و جابه جايى حساب شده افراد و ادوات جنگى در زمان و مكان معيّن ، به منظور قرار گرفتن در وضعيتى برتر نسبت به وضعيت دشمن .))
جـوهـر و هـسته مركزى مانور را ((تحرك )) تشكيل مى دهد، همان چيزى كه موفقيت در جنگ به طور قابل ملاحظه اى به آن بستگى دارد، يعنى حركت فيزيكى نيروها و ادوات جنگى .
مـراد از مـانـور بـه عـنـوان يـكى از اصول جنگ ، مانور تاكتيكى و عملياتى است . از مانور گاهى به نام اصل تحرّك نيز ياد شده است .
پيشينه مانور
اسـلوب تـحـرك و جابه جايى در ميدان نبرد براى هجوم به نقاط ضعف دشمن ، از قديمى ترين شيوه هاى بشرى در جنگ ها بوده است . از زمانى كه جنگجويان نخستين براى پيروزى بر دشمن و نـيـز دسـتـيابى به بخش مرتفع ترى از زمين و يا قرار گرفتن در مسير تابش مستقيم اشعه خـورشـيـد يا جهت وزش باد و طوفان دست به تحركاتى مى زدند و يابراى كشاندن دشمن به مـنـطـقـه مـنـاسـب تـن بـه يـك فـرار سـاخـتـگـى مـى دادنـد، در واقـع بـه ايـن اصـل و اسـلوب جـنـگـى عمل مى كردند و در سايه آن به پيروزى هاى مهمّى دست مى يافتند، اين تـجـربـه از طـريـق نـقـل ، سـيـنـه بـه سـيـنـه بـه نـسـل هـاى بـعـدى انـتـقـال يـافـتـه ولى از تـدويـن آن بـه عـنـوان يـكـى از اصـول جـنـگ و ثـبـت آن در كتاب ها زمان چندانى نمى گذرد. جان ام كالينز معتقد است اين برنامه به سال 1812 ميلادى برمى گردد.
مانور از ديدگاه قرآن
قرآن كريم ضمن بيان حرمت پشت كردن به دشمن و ممنوعيّت پرهيز از رويارويى با آنها، موارد ((عقب روى )) و ((عقب نشينى )) را كه مصاديقى از مانور هستند، از اين امر مستثنى كرده است .
يَا اءَيُّهَا الَّذِينَ اَّمَنُوا إِذَا لَقِيتُمُ الَّذِينَ كَفَرُوا زَحْفاً فَلاَ تُوَلُّوهُمُ الْأَدْبَارَ
وَمـَنْ يـُوَلِّهـِمْ يـَوْمـَئِذٍ دُبـُرَهُ إِلا مـُتـَحـَرِّفـاً لِقِتَالٍ اءَوْ مُتَحَيِّزاً إِلى فِئَةٍ فَقَدْ بَاءَ بِغَضَبٍ مِنَ اللّهِ...
اى كـسـانـى كـه ايـمـان آورده ايـد، هـرگـاه [در مـيدان نبرد] به كافران برخورد كرديد كه به [سوى شما] روى مى آورند، به آنان پشت مكنيد.
و هـر كـه در آن هـنگام به آنان پشت كند ـ مگر آنكه [هدفش ] كناره گيرى براى نبردى [مجدّد] يا پيوستن به جمعى [ديگر از همرزمانش ] باشد ـ قطعا به خشم خدا گرفتار خواهد شد.
مـرحـوم طـبـرسـى در تـفـسـيـر ((مـتحرفا لقتال )) مى گويد:((يعنى اينكه درهنگام رويارويى ، مـوضـع خـود را تـرك كـنـد و به موضع ديگرى برود كه براى جنگيدن مناسب تر است . و به قـولى عـبـارت است از: انحراف پيدا كردن از موضعى به موضع ديگر براى پيدا كردن نقطه ضعف دشمن جهت وارد كردن ضربه به او.))
عـلامـه طـباطبايى نيز در تفسير تحرّف مى گويد:((بدين معناست كه مرد جنگى در ميدان نبرد از ايـن سـو بـه آنـسـو مـى رود تـا بـديـن وسـيـله راهـى بـراى غـافـلگـيـر كـردن حريف خود پيدا نمايد.))
اهميّت مانور
مانور از اصول ارزشمند جنگ ، جوهر اصلى توان رزمى است كه نقش اساسى در تهاجم دارد. اين اصل به تمركز، شكل و آرايش مى دهد، با انجماد فكرى و مواضع ثابت فيزيكى در تضاد است و تهاجم غير مستقيم به دشمن محسوب مى شود.
به كارگيرى مانور موجب كاهش قابل ملاحظه اى از تلفات و تسريع پيروزى است . استفاده از ايـن اصـل بـراى يـگـان هـايـى كـه بـا اسـتـعـداد كـمـتـر نـسـبـت بـه دشـمـن در حـال رزم هـسـتـند، امرى حياتى است و تاريخ نظامى پر است از شواهدى كه يك ارتش با نيروى برابر و حتى كمتر، به علّت استفاده از اين اصل بر دشمن فائق آمده است .
شـنـاخت مانورها و برداشت صحيح از آنها اين اجازه را به فرمانده مى دهد كه قدرت و تفكّر خود را به نحو شايسته و منطقى بر دشمن تحميل كند.
بـايـد تـوجـّه داشـت كـه هـيـچ چـيـز دشـوارتـر از اجراى مانور درميدان نبرد نيست ، چرا كه تنها كارشناس مانور است كه مى تواند از آن بهره بگيرد و اگر اين امر توسط افراد غير ماهر به كـارگـرفـته شود، بازى خطرناكى است كه ممكن است به قيمت نابودى فرمانده و سپاهش تمام شود.
ويژگيهاى مانور موفّق
اسـاسـى تـريـن ويـژگـى هـاى يـك مـانـور مـوفـق و ايـده آل عبارتند از:
1 ـ 4 ـ 3 ـ سرعت عمل
از شـاخـصـه هـاى مـؤ ثـر يـك مـانـور مـوفـق ، تـحـرّك اسـت كـه آن نـيـز بـه سـرعـت عمل يگان هاى مانور كننده بستگى دارد. سرعت پيوسته و فزاينده ، امنيت مهاجم را افزايش و امنيت مـدافـع را كـاهـش مـى دهـد، بـنـابـرايـن هـرچـه سـرعـت مـانـور بـيـشـتـر بـاشـد، احتمال غافلگيرى نيز بيشتر مى شود.
2 ـ 4 ـ 3 ـ انعطاف پذيرى
نيروى مانور كننده بايد در عوامل زير انعطاف پذير باشد:
يـك ـ سـازمـان رزم : سـازمـان رزم يـگـان مـانور كننده بايد به گونه اى باشد كه در شرايط مـختلف آب و هوايى قادر به اجراى عمليات باشد. همچنين از نظر استعداد و آموزش در شرايطى بـاشـد كـه بـتـوانـد از سـلاح و تجهيزات مختلف نظامى استفاده كرده و استعداد خود را بر حسب شرايط تغيير دهد.
دو ـ پـشـتـيـبـانـى خـدمـات رزمـى : مراكز آمادى و بُنه هاى تداركاتى بايد تجهيزات ، مهمات و ساير خدمات مورد نياز يگان هاى تك ور و پشتيبانى را در شرايط مختلف تاءمين كنند.
سـه ـ پـشـتـيـبانى رزمى : واحدهاى پشتيبان رزم نيز كه يگان هاى تك ور را پشتيبانى مى كنند، بايد در شرايط مختلف بتوانند ازعهده كار خود برآيند.
چـهار ـ كنترل و هماهنگى : گاه در اجراى مانور، حالاتى پيش مى آيد كه با طرح همخوانى ندارد و تـنـهـا تـدبـيـر فـرمـانـدهـى كـارآمـد اسـت تـا او ضـمـن كنترل نيروى عمل كننده ، هماهنگى هاى لازم را با رده هاى بالاو يگان هاى مجاور انجام دهد.
هـر قـدر عـوامـل مـذكـور قابليت انعطاف پذيرى بيشترى داشته باشند، مانور از ضريب موفقيت بـالاتـرى بـرخـوردار خـواهـد بـود يـعـنـى در يـك مـانـور، طـراحـى ، اجـرا، پـشـتـيـبـانـى ، كـنـتـرل و هـمـاهـنـگـى بـايـد بـه قـدرى انـعـطـاف پـذيـر بـاشـد كـه عمل ثمر بخش و مفيد واقع شود.
انواع مانور
مـانـور تـاكـتـيـكـى كـه مانور نظامى نيز خوانده مى شود سه قسم است : تمرينى ، پدافندى و آفندى .
1 ـ 5 ـ 3 ـ مانور تمرينى
عـبـارت اسـت از انجام يك عمليات نظامى تمرينى كه در طرح آن ،نيروهاى نظامى در تهاجم به يك دشمن فرضى شركت كرده ، مى كوشند تا از اين راه ، خود را براى صحنه هاى واقعى نبرد آماده سازند.
2 ـ 5 ـ 3 ـ مانور پدافندى
پـدافـنـد، اقـدامـاتـى اسـت كـه طـى آن بـا اسـتـفـاده از وسـايـل و امـكـانـات مـوجـود، از پـيـشـروى و هـجـوم دشـمـن جـلوگـيـرى بـه عمل آمده ، يانيروهاى تك ور او را منهدم سازد.
مانور پدافندى نيز دو قسم است : پدافند متحرك و پدافند منطقه اى
در پدافند متحرك ، هدف انهدام نيروى دشمن است . عقب نشينى ، عقب روى و عمليات تاءخيرى شيوه هاى مختلف اين نوع پدافند است . در مانور منطقه اى ، هدف نهايى حفظ زمين و منطقه خاصّى است .
شيوه دائمى پيامبر اكرم (ص ) در جنگ ها، تهاجمى بود؛ امّا در پيكار خندق ، پيامبر و يارانش با يك آرايش تقريبا دايره اى با هدف دفاع از مدينه ، شيوه پدافند منطقه اى را برگزيدند.
در ايـن نـبـرد، بـارهـا دشـمن تلاش كرد، تا خطوط دفاعى سپاه اسلام را در هم شكند و با ايجاد رخـنـه و گـرفـتـن سـرپـل هـايـى بـه تـوسـعـه وضـعـيـت بـپـردازد، امـّا بـا عـكـس العـمـل بـه مـوقـع مـسـلمـانـان روبـرو مـى شـد. بـه طـور مـثـال هـنـگـامـى كـه گروهى از مشركان به فرماندهى عمرو بن عبدود توانست با ايجاد رخنه در خـنـدق نـفـود كـنـد، عـلى (ع ) با شجاعت به آنان حمله كرد و با كشتن عمرو و متوارى كردن ديگر افراد گروه ، رخنه را مسدود كرد.
3 ـ 5 ـ 3 ـ مانور آفندى
مـانـورى اسـت كـه در ميدان رزم و در رويارويى بادشمن انجام مى گيرد و در آن نيروهاى تك ور مـهـاجـم با اجراى تمركز در زمان و مكان مناسب ، براى كسب موفقيت سريع بر نقطه ضعف دشمن فشار وارد مى كنند.
مانور آفندى اشكال مختلفى دارد: احاطه اى ، رخنه اى ، جبهه اى .
يـك ـ مـانـور احـاطه اى : در اين مانور، تك اصلى با عبور از بالاى سر يا پهلوهاى دشمن ، به مـنـظور تصرّف حساس ترين هدف واقع در داخل يا عقب آرايش پدافندى مقدم دشمن انجام مى شود. نـيـروى احـاطـه كـننده از درگيرى در مواضع پدافندى مستحكم دشمن اجتناب نموده و در واقع اين مـواضـع را دور مـى زنـد و نـيـروهـاى مـسـتـقـر در ايـن مـواضـع را مشغول مى دارد تا از مداخله آنها در كار تلاش اصلى جلوگيرى كند.
در فـتـح مـكّه چون مسلمانان به حوالى شهر رسيدند، پيامبر(ص ) با استفاده از مانور احاطه اى هـر گـروه از سـپـاه خـود را مـاءمـور كرد تا از يك سمت وارد شهر شوند. جناح چپ به فرماندهى ((زبـيـر بـن عـوام )) از سمت شمال ، جناح راست به فرماندهى ((خالد بن وليد)) ازسمت جنوب ، انـصـار بـه فـرمـانـدهـى ((سـعد بن عباده )) از سوى غرب ، مهاجران به فرماندهى ((ابو عبيده جراح )) از شمال غربى و پس از پايان فتح ، وعده گاه مسلمانان كوه هند بود.
بدينوسيله سپاهيان اسلام پس از بستن راه هاى گريز دشمن ، تك خود را از جهات مختلف به مكّه آغاز كردند و ضمن درهم كوبيدن مقاومت هاى كوچك و ضعيف ، هدف را تصرف نمودند.
رسول اكرم (ص ) براى فتح قلعه هاى خيبر آماده مى شد كه مطلع شد قبيله غطفان با چهار هزار نـيـرو، آمـاده پـشـتيبانى و حمايت از يهود خيبر است . از اين رو، مسير حركت سپاه را به گونه اى قرار داد كه بين خيبر و غطفان حايل شود. بدين طريق ضمن استقرار در يك نقطه حساس ، خيبر را از پـشـتيبانى غطفان محروم كرد، سپس با يك مانور احاطه اى يكطرفه ، دژها را محاصره كرده و بخش بزرگى از قدرت رزمى دشمن را از كار انداخت .
در غـزوه بـنـى قـينقاع ، مسلمانان به فرمان پيامبر(ص ) با انجام يك مانور دورانى احاطه اى ، قـلعـه هـاى يـهـود را بـه مـحـاصـره در آوردنـد. و دشـمـن پـس از تـسـليـم ، مـنـطـقـه را تـرك كرد.
هـمـچـنـيـن پـيـامـبر اكرم (ص ) براى سركوب يهود بنى نضير، سپاهيان مسلمان را به دو گروه تـقـسـيـم كـرد. گـروهـى را مـاءمـور كـرد تـا با انجام مانورى ، بين بنى نضير و بنى قريظه حـايـل شـونـد و از شـرق قـلعـه يـهـود را مـحـاصـره كـنند و گروهى نيز از سمت غرب چنين كنند. درنـتـيـجـه قـلعـه هـاى يـهـود بـنـى نـضـيـر بـايـك مـانـور دورانـى بـه مـحـاصـره كـامـل در آمـد و يـهـوديـان بـا امـوال انـدكـى راهـى خـيـبـر شـدنـد و بـرخـى هـم بـه شـام كـوچ كردند.
دو ـ مانور رخنه اى : مانورى است كه به منظور عبور از مناطق پدافندى عمده دشمن و درهم شكستن پـيـوسـتـگـى پـدافـنـد او اجرا مى شود. در اين مانور نيروى تك ور باتمركز توان رزمـى خـود دريك قسمت از جبهه ، مواضع پدافندى مقدم دشمن را به سرعت شكافته ، سپس رخنه حـاصل راتوسعه داده و سرانجام هدف مورد نظر را درعمق احتياط يا در پشت رده دوّم يگان همطراز خود تاءمين مى نمايد.
در غـزوه حـنـيـن ، سـپاه اسلام بامدادان وارد درّه ژرف و شيب دار حنين شد و بلافاصله زير باران تـيـر مشركان قرار گرفت . در نتيجه سازمان سپاه اسلام به هم ريخته و مجبور به عقب نشينى شدند امّا پيامبر و تنى چند از يارانش در جاى خود استوار ماندند و باگردآورى صد نفر از سپاه شـكـست خورده ، گروه كوچكى را تشكيل و آنقدر در مواضع خود پايدارى كردند كه تهاجم دشمن فروكش كرد.
آنگاه همين گروه موفق به ايجاد رخنه در صفوف دشمن شدند و آن را به تدريج توسعه دادند تا جايى كه مشركان شكست خورده پا به فرار گذاشتند.
سه ـ مانور جبهه اى : نوعى مانور آفندى است كه طى آن در تمام جبهه به دشمن فشار آورده مى شـود و يـگـان تـك كـنـنـده بـا هـدف انـهدام نيروهاى ضعيف دشمن و يا تضعيف آنها در سراسر جبهه ، از كوتاه ترين راه ، به جبهه پدافندى دشمن تك مى كند.