جایگاه نیروهای مردمی در مدیریت بحران با تاکید بر سازمان بسیج
مقدمه
هر ساله بلایای طبیعی (Natural Disaster) در سراسر جهان موجب مرگ موجب مرگ‌ومیر، آسیب‌های جسمی و روحی و روانی و اثار مخرب اجتماعی و اقتصادی بسیاری می‌گردد. ایران با وسعتی حدود ۱.۶۴۰.۰۰۰ کیلومتر مربع به لحاظ موقعیت جغرافیایی و قرار گرفتن بر روی کمربند زلزله، تنوع آب و هوایی و موقعیت مهم استراتژیک در طی دوره‌های مختلف، شاهد حوادث و بلایای طبیعی و غیر طبیعی بسیازری بوده است. از حدود 30 شهر که اکثرا نقاط پرجمعیت کشور را شامل می‌شوند، حدود 77 درصد بر روی گسل‌ها و در پهنه زلزله‌خیز بنا شده‌اند و قریب به 35 درصد شهرها را در معرض سیلاب گرفتگی و درصدی هم در معرض طوفان و یا امواج ساحلی هستند. با توجهه به امار و تلفات جانی و سارات مالی ناشی از حوادث غیرمترقبه در ایران وجود گروه‌های مردمی آموزش دیده که بتوانند با قدرت و اگاهی در بحران به کمک مردم آسیب‌دیده و نهادهای دولتی شتافته و قدری از دردهای آسیب‌دیدگان را کاهش داده و زمینه تعادل و توازن بین نیازها و منابع را که در زمان بحران از بین رفته است را فراهم می‌سازد ضروری به نظر می‌رسد. بسیج به عنوان یک نهاد مردمی عظیم و گسترده یکی از فعال‌ترین گروه امدادرسانی در کلیه حوادث غیر مترفبه بوده که هنوز هم با توجه به پتانسیل‌های موجود می‌تواند به صورت وسیع‌تری عمل نماید.
بسیج نهادی مردمی
بسیج نهادی است اجتماعی با ابعاد متعدد. در این نگرش بسیج دیگر صرفا سازمانی نظامی نیست که فقط در مقابل دشمن شکل گرفته باشد، این نهاد اولین بار در تاریخ 5 آذر 1358 به فرمان اما خمینی (ره) جهت دفاع از ارزش‌های انقلاب اسلامی بنا شد و سپس با آغاز جنگ تحمیلی و حضور دواوطلبانه به جبهه‌ها حق علیه باطل بخش عمده‌ای از توان دفاعی ایران را در مقابل ابرقدرت‌ها برعهده گرفت.
بعد از پایان جنگ ایران و عراق نیروهای بسیجی برای مواقع ضروری، در حوادث غیرمترقبه مانند زلزله و سیل، و خدمات عام‌المنفعه مثل درخت‌کاری، واکسیناسیون، کمک به حادثه دیدگان سوانح طبیعی و غیره حضور بسیجیان گره‌گشای مشکلات و ایه دل‌گرمی مردم و مسئولان بوده است.
عرصه‌های حضور بسیج:
1- امداد و نجات
یکی از وظایف بسیج کمک به امداد و نجات مصدومین در سوانح طبیعی و شرایط جنگی است. به همین منظور نیروی مقاومت بسیج با برنامه‌ریزی و ارائه آموزش‌های مرد نیاز عموم مردم در این خصوص، آمادگی‌های لازم برای مواجهه طلوب با این حوادث را در انان ایجاد می‌کند، علاوه بر ان در مواقع بروز حوادث غیرمترقبه نظیر سیل و زلزله، نیروهای سازماندهی شده بسیجی در قالب گردان‌های امداد و نجات و دسته‌های امدادی بسیج دانش‌اموزی در دسترس‌ترین و طمئن‌ترین امدادرسانی هستند که بلافاصله در محل حادثه به کمک مصدومین می‌شتابند.
2- بهداشت و درمان
بسیاری از اعضای بسیج را پزشکان متخصص و ورزیده و پرستاران تشکیل می‌دهند. این جامعه که اغلب هم در طی 8 سال دفاع مقدس و هم پس از آن در عرصه سازندگی هر ساله با تشکیل آن در عرصه سازندگی هر ساله با تشکیل اکیپ‌های پزشکی زمانی را به ارائه خدمات رایگان به محرومین اختصاص داده و به مناطق دور افتاده و روستاها اعزام شده و مردم مستضعف را تحت درمان قرار می‌دهند. این نیروهای مخلص در زمان بحران نیز به کمک آسیب‌دیدگان شتافته و مردم را یاری می‌نمایند.
3- مدیریت بحران
با توجه به این که بسیج یک نیروی مردمی که در ابتدا با دید نظامی تشکیل شده و از بدو تاسیس تا به حال رسما زیر مجموعه سپاه پاسداران انقلاب اسلامی بوده است دارای سیستم سازماندهی شده‌ای است که در ان سلسله مراتب رعایت گردیده با توجه به این که در زمان بحران مددکاران و امدادگران باید طبق استانداردهای خاص عمل نمایند، نیروی بسیج به دلیل بی‌نظمی که از ابتدا در ذات او نهادینه شده جزء نیروهای منظبت در عرصه‌های امداد و نجات است و به لحاظ فرماندهی مجموعه‌ای قوی به شمار می‌آید. سازمان‌بندی، حضور دایمی نیرو در یگان‌های نظامی، توانایی در انجام کار گروهی در شرایط سخت و در اختیار داشتن تجهیزات از جمله عواملی که این نیرو را در انجام امدادرسانی و کاهش اثرات فاجعه در شرایط بحرانی منحصر به فرد نموده است.
4- حفظ امنیت
برقراری امنیت در کشور یکی از اهداف اساسی نیروی مردمی بسیج است. وجود رویه شهادت‌طلبی و ایثار باعث متفاوت بودن نیروی بسیج در ایران با سایر تشکل‌های مردمی در سراسر جهان سایر تشکل‌های مردمی در سراسر جهان شده است. نیروی مقاومت بسیج در کنار دستگاه‌های امنیتی و نیروی نظامی سعی در ایجاد امنیت پایدار در کشور دارد.
حوزه‌های مدیریت بحران که رشادت‌های نیروی بسیج در ان حوزه‌ها بر هیچ کس پوشیده نیست عبارتند از: برقراری امنیت در حدود و مرزهای سیاسی کشور در مقابل تجاوز بیگانگان در این زمینه حضور بسیجیان در جبهه‌های هشت سال دفاع مقدس و ایستادگی هوشمندانه و مقتدرانه بسیجیان در مقابل ابرقدرت‌های جهان بسیج را به عنوان مهم‌ترین مولفه قدرت جمهوری اسلامی معرفی نمود.
5- عرصه فرهنگی- اجتماعی
با توجه به عوارض روحی و روانی ناشی از بحران و به رغم وجود مراجعات و عملیات بالا در مواقع بحرانی نباید مسایل اخلاقی به دست فراموشی سپرده شود در بحران‌ها نیز باید به اخلاق و آموزه‌های دینی و کرامت انسانی توجه شود. با توجه به وجود اساتید فرهیخته بسیجی می‌توان در راستای ارتقا سطح سلامت روانی منطقه بحران‌زده و ترمیم مسایل و مشکلات فرهنگی بعد از حوادث از وجود ارزشمند این اساتید که به صورت داوطلبانه وارد این عرصه شده‌اند به خوبی بهره گرفت و با توان‌مندسازی بازماندگان (افرادی که حداقل چند نفر از عزیزان‌شان را در حادثه از دست داده‌اند) خصوصا زنان آنها را جهت مقابله با آسیب‌های عاطفی، اخلاقی، اجتماعی و فرهنگی آماده ساخت.
6- عرصه سازندگی
بسیج با ثبت نام از افراد داوطلب و علاقمند، آنها را برای شرکت در فعالیت‌های سازندگی سازماندهی کرده و توان آنان را در جهت سازندگی کشور هدایت می‌کند. برخی از هدف‌های بسیج در عرصه سازندگی عبارت است از:
غنی‌سازی اوقات فراغت نوجوانان و جوانان و کمک به افراد و اقشار نیازمند و آسیب دیده در بحران به خصوص ساکنین مناطق محروم و روستاها از طریق شرکت در فعالیت‌های عمرانی مربوط به آنان. مانند عمران و بازسازی خانه‌ها و مدرسه‌ها، راه‌هاف سدها، تاسیسات ساختمانی که جزء فعالیت‌های پس از بحران می‌باشد. هم چنین نظارت بر ساخت و سازها و انطباق آن با استانداردها کاهش تلفات و خسارانت ناشی از حوادث احتمالی در آینده از جمله فعالیت‌های این نیرو در این عرصه است. بسیج در قالب نیروهای مقاومت تاکنون در عرصه سازندگی یکی از پیش‌تازان سازندگی در ایران بوده است.
7- عرصه علمی
یکی از مهم‌ترین نیازهای کشور در دوران سازندگی، توسعه علمی و دسترسی به آخرین یافته‌های علمی و پژوهشی جهان و هم چنین تولید علم می‌باشد. در چنین شرایطی یکی از مهم‌ترین وظایف بسیجیان تلاش برای حضور موثر در عرصه علمی کشور است. علاوه بر تلاش آحاد بسیجیان در این عرصه، تشکیلات بسیجیان در این عرصه، تشکیلات بسیج نیز با تشکیل انجمن‌های علمی برای دانش‌جویان و دانش‌آموزان و طلاب تشویق و حمایت از انان، زمینه تلاش موثر بسیجیان در عرصه علمی را فراهم می‌کند.
نتیجه‌گیری:
وقوع مکرر بلایا و خسارات انسانی و اجتماعی و اقتصادی آن در کشور ما به حدی است که برنامه‌ریزی و تدوین خط و مشی‌های مناسب برای کاهش آسیب‌پذیری جمعیتی و اقتصادی جامعه قبل و بعد از وقوع سوانح و بلایا امری ضروری و اجتناب‌ناپذیر می‌باشد. به همین جهت در زمینه نقش نیروی انسانی برای کاهش خسارات سیل و زلزله در سطح کلان بسیج به عنوان قوی‌ترین و گسترده‌ترین تشکل مردمی در ایران که در دور افتاده‌ترین مناطق کشور نیز دارای عضو فعال است و با توجه به دوره‌های آموزشی که این مجموعه برای اعضای خود برگزار می‌نماید و هم چنین وجود اعضا مدیریت بحران، پیش‌گیری، آمادگی، مقابله و بازسازی را برای این گروه فراهم ساخته است که با توجه به این که مردان و زنان بسیجی در هشتا سال دفاع مقدس و بعد از ان در زمان‌های مختلف قبل از بحران، زمان بحران، بعد از بحران و در عرصه‌های گوناگون امداد و بهداشت، تجهیزات و حمل و نقل، فرهنگی و اجتماعی، سازندگی، امنیتی و ... یکی از فعالان عرصه حضور بوده و در تمام مراحل وظیفه محوله را به نحو احسن انجام داده‌اند و با توجه به این که این نیرو در تمام مناطق کشور صوصا در نواحی حادثه‌خیز تمهیدات خاصی را جهت آموزش اعضای خود اتخاذ نموده است در زمان بحران در هر منطقه حداقل اگر نیمی از اعضای بسیج بومی نیز قادر به همکاری با نیروهای امداد غیربومی باشند خود بار بزرگی را از دوش دولت و گروه‌های امداد و نجات برخواهد داشت.
از دلایل عمده انتخاب بسیج به عنوان نیرویی که جایگاه بالایی در مدیریت بحران دارد عبارتند از:
در اختیار داشتن گسترده‌ترین حجم نیروی انسانی (زن و مرد) نسبت به تشکل‌های دیگر کشور.
پراکنش فضایی اعضا این نهاد در سرتاسر کشور.
تنوع اعضا در سطوح علمی، تخصصی، اجرایی، مدیریتی و...
ارائه آموزش‌های امداد و نجات که جزء سرفصل اصلی دوره‌های آموزشی کلیه اعضا این نیرو می‌باشد.
آموزش نظامی در سطوح مختلف جهت برقراری امنیت برای اعضای فعال این نهاد.
آموزش‌های عقیدتی و مذهبی جهت بالا بردن سطح اعتقادات و پایبندی به مسایل اخلاقی و مذهبی تمام نیروها.
داشتن تجربه کافی و سوابق درخشان در جنگ تحمیلی، بحران و اشوب‌های داخلی، بحران‌های طبیعی گذشته.
داوطلب بودن اعضا و در نتیجه کاهش هزینه‌ها و اثرات سوء اقتصادی ناشی از بحران.
بهره‌گیری از توان‌مندی‌ها سپاه به دلیل سنخیت ساختار ان با این نهاد انقلابی.
وجود پایگاه‌های بسیج در، ادارات دولتی، دانشگاه‌ها، اصناف و ...
بسم الله الرحمن الرحیم